Basisbegrippen en vaak gebruikte termen rond keramiek
Ontdek een nieuwe vocabulaire!
Soorten klei, het keramisch proces, het bakken en afwerken … Er komen heel wat termen bij kijken, een nieuwe vocabulaire om op te slaan als je met keramiek aan de slag gaat.
Soorten klei
- Aardewerkklei (700°C – 1200°C)
Kan meestal niet waterdicht gebakken worden. Dit komt door de aanwezigheid van laagsmeltende materialen (metaaloxides) waardoor het sinterpunt (= temperatuur waarbij de kleideeltjes aan elkaar smelten, verglazen) ongeveer gelijk is aan het smeltpunt (= temperatuur waarbij de klei te zacht wordt en in elkaar zakt, smelt).
Doordat de voorwerpen na het bakken nog poreus zijn is het aan te raden voor gebruikskeramiek een glazuur aan te brengen i.f.v. gebruikscomfort.
Aardewerkklei wordt vaak gebruikt in primitieve culturen, Zuid-Europa en ook voor bv bloempotten en bakstenen.
Rood aardewerk bevat ijzeroxide, zwart bevat mangaanoxide.
- Steengoedklei (1200°C – 1300°C)
Door een grotere zuiverheid in de samenstelling van de klei liggen het smeltpunt en het sinterpunt verder uit elkaar en kan de klei daardoor hoger gebakken worden. Steengoedklei kan dus waterdicht gebakken worden zonder dat een glazuur moet gebruikt worden. Vanaf 1200°C kunnen de kleideeltjes met elkaar gaan versmelten. Het gebruik van glazuur wordt enkel om esthetische en/of praktische redenen toegepast.
Er bestaan verschillende kleuren steengoedklei.
- Porselein (1200°C – +1400°C)
Door zijn zuivere samenstelling kan porselein nog hoger gebakken worden. Wanneer de scherf dun genoeg is heeft het de eigenschap licht door te laten. Porselein wordt vaak gebruikt voor het maken van serviezen omdat het zo sterk is. Doordat het minder plastisch is en meer krimpt dan klei heb je meer kans op vervorming en is het doordoor een moeilijk te bewerken materiaal.
De kleur is meestel echt wit.
Chamotte
Chamotte is een klei die reeds gebakken werd op hoge temperatuur en nadien tot fijne stukjes of poeder vermalen wordt. Door chamotte aan klei toe te voegen krijgt hij meer stevigheid en zal de klei minder vervormen en krimpen tijdens het drogen en bakken. Het geeft ook een structuur aan de klei. Wanneer de klei echt tot poeder vermalen wordt spreken we eerder van molochiet.
Keramisch proces
- Plastische toestand
Kan alleen op dit moment worden verwerkt (vormen), hij bevat dan ongeveer 40% water.
- Lederhard
Klei begint te drogen maar voelt nog wel vochtig aan. Op dit moment is het bijna niet meer mogelijk nog te vormen of te bewerken.
- Droog
Zo goed als al het water is uit de klei verdampt en is zeer breekbaar op dit moment. Hij is klaar om te bakken.
- Ruwbak of biscuitbak
Wordt een eerste maal gebakken tot +/- 950°C waarna eventueel een glazuur kan worden aangebracht.
- Hoogbak of glazuurbak
Het werkstuk wordt een tweede maal gebakken zodat een glazuur of decoratie kan worden vastgebakken.
Meer info over het keramisch proces vind je in het artikel Van klei tot keramiek.
Krimp van klei
Door de verdamping van vocht uit de klei zal klei krimpen tijdens het drogen en bakken. Het is een belangrijke factor waarmee je dient rekening te houden tijdens het verwerken. Bv wanneer je een ontwerp hebt dat aan bepaalde afmetingen moet voldoen moet je het werk groter maken in verhouding tot het percentage van de krimp.
- De krimp van klei is ongeveer 10% tot 14% van ongebakken naar gebakken toestand. Fijne klei zal meer krimpen dan klei waar chamotte in zit en porselein bv krimpt het meest, dit kan meer dan 15% zijn.
- De grootste krimp vindt meestal plaats tussen het lederharde stadium en het volledig droog worden van de klei omdat dan het meeste water verdampt.
- Houd er bv rekening mee dat waneer je andere materialen gebruikt (houten of metalen pin ter ondersteuning tijdens het boetseren), deze barsten en scheuren kunnen veroorzaken.
- Gesloten holle kleivormen moeten ook steeds voorzien worden van een gaatje zodat de ingesloten lucht kan ontsnappen ter voorkoming van het kapot springen of scheuren van de vorm.
Bewaren van klei
Klei bewaar je best in een goed afgesloten plastiek zak of emmer zodat hij niet kan uitdrogen. Ook reeds gebruikte stukken klei die al ietsjes droger zijn geworden hoef je niet weg te smijten. Wikkel deze in een vochtige katoenen doek met een plastiek er rond en bewaar in een afgesloten emmer. Het vocht kan zo terug in de klei dringen en is enkele dagen later weer goed verwerkbaar. Zo verspil je geen materiaal.
Meer uitleg hierover vind je in het artikel Klei bewaren, recupereren en kneden.
Bakken
Er zijn verschillende manieren om ovens te stoken.
- Elektrisch
- Met gas
- Met hout
In principe worden alle voorwerpen 2 x gebakken.
- Ruwbak of biscuitbak (tussen 950°C en 1000°C)
Dit is een stookproces dat traag moet gebeuren om het laatste vocht en gassen uit de klei te laten ontsnappen. De scherf is versteend maar nog poreus zodat het decoreren of primitieve baktechnieken nog mogelijk zijn.
- Hoogbak of glazuurbak (tussen 1040°C en 1280°C)
Afhankelijk van de gebruikte kleisoort zal de scherf dicht sinteren/verglazen tussen 1040°C en 1280°C en glazuur kan uitsmelten.
Oxidatie – reductie
De kleur van gebakken klei hangt niet alleen af van de gebruikte kleisoort of glazuur maar ook van de atmosfeer in de oven.
- In een elektrische oven kan je enkel oxidatief bakken omdat je daar de luchttoevoer niet kan regelen. Dit betekent dat er steeds voldoende zuurstof aanwezig is in de oven.
- In een gas- of houtoven is het wel mogelijk de luchttoevoer gedeeltelijk of zelfs geheel af te sluiten waardoor de zuurstof die nodig is om de verbranding te onderhouden uit de klei of glazuur wordt ontrokken, wat een volledige kleuromslag tot gevolg kan hebben. Hier spreken we van reductie of reductief bakken.
Bv wanneer een kleisoort rood bakt bij oxidatie zal deze zwart of grijs bakken bij reductie. Ook wanneer koperoxide in een glazuur wordt gebruikt zal het een groenig effect hebben bij oxidatie en rood bij reductie.
Kleislib
Kleislib wordt gebruikt bij de meeste varianten van het opbouwen van klei. Het kan beschouwd worden als een soort van lijm om kleiverbindingen te maken.
Kleislib wordt best gemaakt van dezelfde kleisoort als waarmee het werk wordt opgebouwd. Dit doe je door droge brokjes klei onder water te zetten en door te roeren tot een roomachtige substantie. In sommige gevallen wordt ook wat azijn aan het mengsel toegevoegd zodat een minder aan water uit het slib hoeft te verdampen.
Engobes
Een engobe is een kleislib dat gemaakt wordt door zeer fijn kleipoeder met water en eventueel een smeltmiddel te vermengen en vervolgens te zeven tot een romige vloeistof. Door toevoeging van pigment of metaaloxides kan het makkelijk ingekleurd worden.
Engobes worden gebruikt voor het decoreren of kleuren van je werkstuk. Ze worden meestal toegepast op nog natte of lederharde klei. Op droge klei moet je oppassen dat de klei niet plots uit elkaar valt. Het is ook mogelijk een engobe te gebruiken op een biscuit gestookt voorwerp, op voorwaarde dat je recept daarvoor is aangepast.
Het gebakken resultaat voelt en ziet er klei-achtig uit.
Glazuren
Een glazuur is een soort glaslaag die op de kleischerf wordt vastgebakken. Het wordt samengesteld uit minerale grondstoffen in poedervorm die volgens een bepaald recept met water vermengd worden. De glazuurmengeling wordt op een biscuit gestookt werkstuk aangebracht en vervolgens gebakken op de vooropgestelde temperatuur.
De belangrijkste bestanddelen van glazuur zijn:
- Glasvormer, bv kwarts
- Bindmiddel, bv aluminiumoxide
- Smelt- of vloeimiddel, bv, veldspaten, krijt, zink
Veiligheid en gezondheid
Veel van de benodigde materialen, met name de glazuurgrondstoffen, zijn giftig. Het is aan te raden hier zeer zorgvuldig mee om te springen door het gebruik van een stofmasker zodat je geen stofdeeltjes binnenkrijgt. Dit is vooral belangrijk wanneer je met droge materialen werkt.
Ook kleistof is niet bedoeld om in te ademen of in te slikken. Let daarom op als je iets eet of drinkt wanneer je met klei werkt. Altijd eerst je handen wassen.
